Wiemy, że stosowane miejscowo działają przeciwstarzeniowo. Retinoidy wykazują również skuteczność w przypadku fotostarzenia, uszkodzeń słonecznych oraz w pielęgnacji skóry trądzikowej, co przedstawiono w publikacji B. Dreno i wsp. „Update: Mechanisms of Topical Retinoids in Acne”. W leczeniu dermatologicznym znajdują zastosowanie w przypadku brodawek i łuszczycy.
dr n. med. i n. o zdr. Claudia Musiał o retinoidach
Doktor nauk medycznych i nauk o zdrowiu w dyscyplinie nauki medyczne, kosmetolog o specjalności kosmetologia bioestetyczna, trycholog.
Pochodne witaminy A w postaci retinoidów to związki, których zasadniczą funkcję stanowi wiązanie receptorów kwasu retinowego (ang. retinoic acid receptor – RAR) i regulacja transkrypcji genów.
Najczęściej występujące formy to:
– witamina A,
– retinol,
– retinal,
– tretynoina (kwas alltrans retinowy),
– palmitynian retinylu.
Na terenie Unii Europejskiej jest zakazane stosowanie tretynoiny w preparatach kosmetycznych z uwagi na jej działania niepożądane − zwłaszcza powodowanie podrażnień i teratogenność. Jak wskazuje Narodowa Biblioteka Medyczna (National Library of Medicine – NIH), toksyczne może się okazać zarówno zastosowanie witaminy A miejscowe, jak i doustne.
Do głównych właściwości retinoidów w aplikowaniu miejscowym zaliczają się przede wszystkim:
– synteza kolagenu (typu I, II i VIII) i elastyny,
– synteza glikozaminoglikanów,
– synteza fibryliny I,
– działanie przeciwzapalne,
– ograniczenie TEWL, czyli przeznaskórkowej utraty wody,
– regulacja keratynizacji,
– obniżenie aktywności MMP,
czyli metaloproteinaz macierzy,
– regulacja procesu melanogenezy.
Wyróżnia się trzy kluczowe generacje retinoidów różniące się budową i właściwościami:
I generacja − retinoidy monoaromatyczne naturalne o działaniu nieselektywnym, do których zaliczają się retinol, retinal, tretynoina, alitretynoina (kwas 9-cis-retinowy), izotretynoina, palmitynian retinylu, propionian retinylu i octan retinylu.
II generacja − retinoidy monoaromatyczne w postaci syntetycznych analogów witaminy A, do których zaliczają się: etretynat, motretynat i acytretyna (która jest metabolitem etretynatu).
III generacja − retinoidy poliaromatyczne wykazujące selektywne działanie receptorowe: adapalen, tazaroten i beksaroten.
Na podstawie publikacji „Trifarotene: First Approval” wydanej w 2019 roku w „Drugs” autorstwa Lesley J. Scott można wyróżnić także IV generację retinoidów, do której zaliczają się trifaroten i seletinoid G. Wykazują działanie selektywne, agonistyczne do receptora kwasu retinowego (RAR) –γ. Potencjalną nową generacją retinoidów znajdujących zastosowanie w pielęgnacji skóry są retinoidy otrzymane w wyniku procesu fermentacji dzięki wprowadzeniu innowacyjnych procesów biotechnologicznych.
Do estrów retinylu zaliczają się wymienione wcześniej palmitynian retinylu, octan retinylu i propionian retinylu. Każda z form witaminy A zostaje przekształcona w kwas retinowy za pośrednictwem wielu etapów konwersji. W skład estrów kwasu retinowego wchodzą retinoinian retinylu, retinoinian hydroksypinakolonu (HPR) i diretinoat gliceryny (GDR). Cząsteczki te przede wszystkim ulegają przekształceniu w kwas retinowy. Wykazują również działanie stymulujące na receptory kwasu retinowego. Estry kwasu retinowego mają blisko osiem razy silniejszą aktywność do indukcji syntezy kolagenu niż retinol.
Kluczowym czynnikiem wyróżniającym retinoidy stosowane do pielęgnacji skóry w kosmetologii i leczeniu dermatologicznym jest ich siła działania, co wiąże się ze stopniem występowania skutków ubocznych.
Budowanie tolerancji skóry na zastosowanie miejscowo retinoidów
W kosmetologii niezwykle istotną rolę odgrywa proces retynizacji skóry, czyli budowania jej tolerancji na zastosowanie miejscowo retinoidów. Proces ten charakteryzuje się wieloma objawami niepożądanymi, takimi jak zaczerwienienie, ściągnięcie czy złuszczanie się naskórka. Retinoidy mają charakter lipofilowy. Główną drogą penetracji przezskórnej jest droga transfolikularna. Przede wszystkim przenikają do naskórka. Kolejno w ograniczonej ilości do poziomu skóry właściwej. Odnotowuje się również ich obecność w obszarze tkanki podskórnej. Działanie retinoidów wynika z obecności receptorów retinoidowych RXRγ (ang. retinoid X receptor gamma) i RARα (ang. retinoic acid receptor alpha). Liczba skórnych receptorów retinoidowych to kwestia indywidualna. Niemniej są zlokalizowane w obszarze komórek naskórka, komórek odpornościowych czy komórkach mieszka włosowego. W uproszczeniu mechanizm ich działania polega na aktywacji odpowiednich szlaków za pośrednictwem ligandów. Z praktycznego punktu widzenia skuteczność kosmeceutyku z retinoidami jest uwarunkowana nie tylko przez jego rodzaj (wraz z odpowiednią konwersją), lecz także przez zastosowaną technologię, stężenie czy stan bariery skórnej. Retinoidy w zastosowaniu miejscowym wykazują działanie regulujące szlaki zapalne, jak receptory toll-podobne (ang. toll like receptors – TLRs).
Retinol
To główna forma z grupy retinoidów, która znajduje zastosowanie w preparatach kosmetycznych. Jest retinoidem rozpuszczalnym w tłuszczach. Najskuteczniejsze działanie wykazuje w postaci nośnikowej, np. liposomalnej lub enkapsulacji. Retinol w skórze ulega przekształceniu w aktywną formę, czyli kwas retinowy za pośrednictwem procesu utleniania złożonego z dwóch etapów. Wolny retinol ulega połączeniu ze specyficznym białkiem cytoplazmatycznym. Działa stymulująco wobec TGF-β/CTGF. Stymuluje proces angiogenezy. Ponadto głównym mechanizmem działania retinolu jest stymulacja syntezy glikozaminoglikanów i kolagenu. Hamuje działanie metaloproteinazy macierzy oraz ekspresję kolagenazy. Przenika przez warstwę rogową naskórka dzięki lipofilnym właściwościom.
Unia Europejska z końcem 2023 roku wprowadziła ograniczenie dotyczące zastosowania retinolu w preparatach kosmetycznych. Dopuszczalne stężenie w preparatach do pielęgnacji twarzy i skóry dłoni wynosi 0,3 proc., a w przypadku preparatów do ciała – 0,05%. Jak wskazano, witamina A w postaci ekwiwalentu retinolu (ang. retinol equivalent – RE) w wyżej wymienionych stężeniach jest uważana za bezpieczną.
Palmitynian retinylu
Z fizjologicznego punktu widzenia palmitynian retinylu to forma witaminy A występująca w skórze w największej ilości – około 80 proc. Podobnie jak octan jest jednym z estrów. Wpływa na aktywację proliferacji komórek naskórka. Ponadto wykazuje właściwości seboregulacyjne. W preparatach kosmetycznych stanowi najsłabiej działającą formę witaminy A z powodu niskiego profilu aktywności. Znajduje również zastosowanie w lekach OTC (ang. over-the-counter drug).
Propionian retinylu
Substancja wykazująca wysoką skuteczność przy jednoczesnym mniejszym działaniu drażniącym.
Retinal
Retinal (retinaldehyd) to inaczej aldehyd retinowy, stanowi prekursor kwasu retinowego. Jest utlenioną pochodną retinolu o silnym działaniu. Wykazuje wysoce skuteczne działanie przeciwstarzeniowe i przeciwtrądzikowe. Wpływa na proliferację komórek naskórka. W porównaniu z retinolem wymaga o jeden etap konwersji mniej. Za pośrednictwem konwersji retinal ewoluuje w postać kwasu retinowego, by aktywować jego trzy receptory. W zastosowaniu na skórę wykazuje wysoką tolerancję. Już niskie stężenia aldehydu retinowego (0,05−0,1 proc.) wykazują skuteczność. Według M. Motamediego i wsp. w publikacji„A Clinician’s Guide to Topical Retinoids” aldehyd retinowy z największym powodzeniem spośród kosmeceutycznych retinoidów zwalcza objawy fotostarzenia.
Izotretynoina
To inaczej kwas cis-retinowy (kwas 13-cis-retinowy). Stosuje się ją w dermatologicznym leczeniu trądziku zarówno w formie doustnej, jak i miejscowej.
Tretynoina
Tretynoina to inaczej kwas trans-retinowy. Miejscowo stosuje się ją w leczeniu dermatologicznym trądziku. W zastosowaniu miejscowym wpływa pobudzająco na aktywność proliferacji komórek naskórka. Co więcej, wykazuje działanie przeciwzapalne na poziomie gruczołów łojowych. W przypadku formy doustnej jest stosowana w leczeniu ostrej białaczki promielocytowej. Ma jednak wiele działań niepożądanych.
Adapalen
Adapalen, czyli kwas naftalenokarboksylowy, to syntetyczny analog retinoidów. Miejscowo stosuje się go w leczeniu trądziku. Wykazuje właściwości modulujące proces keratynizacji komórek mieszków włosowych. Wpływa także na proliferację keratynocytów. Swoim działaniem imituje skuteczność tretinoiny, ale wykazuje mniej działań niepożądanych, które wynikają z jego stosowania.
Acytretyna
Acytretyna jest aromatycznym analogiem kwasu retinowego (syntetycznym). W leczeniu dermatologicznym stosuje się ją w zaburzeniach keratynizacji naskórka, a także w leczeniu łuszczycy (głównie w przypadku jej ciężkich postaci, np. krostkowej).
Tazaroten
Tazaroten to syntetyczny analog retinoidów. Cechuje się regulacją proliferacji keratynocytów oraz stanów zapalnych. W leczeniu dermatologicznym przede wszystkim stosuje się go w leczeniu trądziku czy łuszczycy plackowatej.
Seletinoid G
Seletinoid G tak jak tazaroten jest zaliczany do IV generacji retinoidów. To związek syntetyczny, który wykazuje selektywność wobec RAR-γ. Wpływa na znaczną poprawę funkcji bariery skórnej. Nie wywołuje skutków ubocznych w postaci podrażnienia.
Jak wskazali D. Milosheska i wsp. w publikacji „Use of Retinoids in Topical Antia- ging Treatments: A Focused Review of Clinical Evidence for Conventional and Nanoformulations”, zastosowanie nanotechnologii w projektowaniu preparatów kosmetycznych pozwala na osiągnięcie zadowalającej skuteczności terapii przeciwstarzeniowej. Nanoformulacje z wykorzystaniem odpowiednich nośników umożliwiają zachowanie właściwości retinoidów i odpowiedniej biodostępności. Do nanosystemów zaliczają się nanoukłady takie jak nanokryształy, dendrymery, fulereny czy nośniki lipidowe, a wśród nich: liposomy, nanoemulsje, nanostrukturalne nośniki lipidów, stałe nanocząsteczki lipidów.
Według tej publikacji jednak bezpieczeństwo stosowania nanomateriałów w preparatach kosmetycznych nadal jest obiektem dyskusji naukowych.
W artykule wykorzystano fragmenty książki „Kosmetologia i trychologia gerontologiczna. Ujęcie holistyczne”, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2024.
Z jakimi składnikami i zabiegami warto stosować retinol?
To jedna z najlepiej poznanych i cenionych substancji wśród składników do pielęgnacji. Jest ceniony we współczesnej kosmetologii, głównie z uwagi na swoją wszechstronność i wielowymiarowość działania. Retinol to bez wątpienia niezwykle ‘uzdolniony’ składnik i ma przez lata potwierdzoną skuteczność…
Dieta ta jest powszechnie polecana przez lekarzy i dietetyków. Badania pokazały, że Polacy nie rozumieją…
PLLA to związek chemiczny występujący fizjologicznie w organizmie. Jest znany i wykorzystywany w medycynie od…
